بسم الله الرحمن الرحیم
دعا
درسگفتارهایی از: مسعود بسیطی
با اهتمام: حسین آخوندعلی؛ زهرا مرادی
در دورهی «دعا »، به بررسی معنا، مفهوم و کاربرد «دعا» در زندگی روزمرهی آدمی از دیدگاه مربّیان الهی میپردازیم؛ و «آداب دعا» و «شرایط استجابت» آن را بیان خواهیم کرد. این مبحث، در دوازده گفتار ارائه میگردد.
درس دوم: دعا، پیوند مُلک با ملکوت (قسمت دوم)
مقدمه
در جلسهی گذشته به این موضوع پرداختیم که:
دعا، میل و توجه بنده به خالق خویش و خواندن و یاری طلبیدن از اوست. در واقع، دعا یکی از راههای مهم ارتباط عبد با معبود (پیوند مُلک با ملکوت) است و برترین نوع عبودیت خوانده شده است. خداوند متعال، بندگان را به دعا کردن از درگاهش امر فرموده و به ایشان بشارت استجابت دعاهایشان را داده است. در جلسهی پیش به مواردی که نشان از جایگاه والای دعا نزد خدای تعالی داشت، اشاره کردیم.
در این جلسه به ادامهی موضوع «جایگاه دعا نزد خدا» خواهیم پرداخت.
دعا در مکتب تربیتی اهل بیت علیهم السلام
همان طور که در جلسهی گذشته گفته شد، «دعا» نزد خداوند متعال، از جایگاه بسیار ویژهای برخوردار است. در همین راستا به موضوعات زیر پرداخته شد:
در این جلسه، به موارد دیگری که نشان از اهمیت دعا و نتایج منحصر به فردش دارد، اشاره میگردد:
4) دعا، تغییر دهندهی قَدَر و قضا
بر خلاف آنچه بسیاری از افراد میپندارند، «قَضا و قَدَر»[1] به معنای سرنوشت محتومی که خداوند برای بشر رقم زده و فرد هیچ دخالتی در ایجاد آن و حتی تغییرش ندارد، نیست. بلکه نوع نیت و رفتار شخص بر اینکه چه امری و با چه کیفیتی برای او رقم بخورد تاثیرگذار است. اگر فرد، نیت و رفتار خود را تغییر دهد، این امکان وجود دارد که ارادهی خدا بر اتفاق دیگری قرار گیرد و تقدیرات پیشین را تغییر دهد.
در واقع، سرنوشت انسانها به واسطهی نیتها و رفتار خوب یا بد آنها تغییر میکند. اعمال ناشایست که مورد تایید عقل و رضایت پروردگار نیست، روزی را میکاهد، عُمر آدمی را کوتاه میکند و تقدیرات خوشایند را از بین میبرد. از طرف دیگر، رفتارهای پسندیدهای همچون صله رحم، نیکی به پدر و مادر، صدقه و ... تقدیرات ناخوشایند را تغییر میدهد و بلایا و گرفتاریها را برطرف میکند.[2] یکی از مهمترین عواملی که میتواند تقدیرات ناخوشایند را - که عمدتا نتیجهی اعمال نادرست خودمان بوده تغییر دهد - دعاست. رسول خاتم در این باره میفرمایند:
««دعا»، قضا را بر میگرداند، گرچه استوار و حتمی شده باشد.»[3]
دست خداوند در هیچ زمانی و در مورد هیچ فعلی بسته نیست. خداوند بلندمرتبه داراى قدرت و سلطهی مطلق بر جهان هستى است. او هر زمان که بخواهد – بسته به مصلحتی که خود میداند یا رفتاری که از بندگان سر میزند – مىتواند تقدیرى را جایگزین تقدیر دیگر سازد حتی اگر آن امر، حتمی و لازم الاجرا شده باشد. به این کار خداوند، یعنی تغییر آنچه مقدّر شده است اصطلاحا «بداء» گفته میشود.[4] عقیده به بداء (باز دیدن دست خدا برای انجام هر کار و تغییر هر قَدَر و قضا) آن قدر ارزشمند است که نزد خداوند متعال از عبادات بزرگ شمرده شده است.[5]
دعا، عالیترین درجهی باور و ایمان به «بداء» است. انسان تا به «بداء» یقین نداشته باشد، دست به دعا بلند نمیکند زیرا معنی نمیدهد از خدا درخواست تغییر امری را نماید که او هرگز تغییر نخواهد داد.
5) دعا، سلاح مومنان و سپر بلایا
آدمی همواره در طول عمر خویش با ناملایمات و گرفتاری های مختلف روبرو میشود. گاه این سختیها نتیجهی رفتاری است که بر خلاف تشخیص عقل و رضای الهی انجام داده؛ و گاه به مصلحت خدا و برای آزمایش بنده است. فارغ از اینکه عامل این گرفتاریها چیست، میتوانیم برای رهایی از آنها به درگاه خالق مهربان پناه جوییم.
امیر مومنان تذکر دادهاند:
«هیچ نعمت و شادابیِ زندگی از دست نرفت مگر به سبب گناهانی که [مردم] مرتکب شدند ... اگر مردم با دعا و انابه به استقبال نعمتها میرفتند، سختی و نقمت بر ایشان وارد نمیشد.»[6]
دعا راهکاری ارزشمند است برای برطرف کردن گرفتاریهایی که دچارش شدهایم و همچنین دور کردن بلاهایی که هنوز بر ما موجودات ضعیف وارد نشدهاند. به بیان دیگر، دعا هم «رفع کننده»ی بلاست و هم «دفع کننده»ی بلا.[7] بدین جهت، اهل بیت علیهم السلام، از دعا به سلاح و سپر تعبیر کردهاند.[8]
امیر مومنان میفرمایند:
«کسی که گرفتار به بلایی باشد، سزاوارتر به دعا کردن نیست از کسی که در سلامت و عافیت است! چرا که او هم از بلا و گرفتاری در امان نیست.»[9]
پس به حکم عقل حتی در روزگار خوشی و تمکّن هم باید به فکر روزهای سخت و بلایای گوناگون باشیم. میتوانیم از درگاه خداوند مهربان طلب کنیم تا از وقایع تلخ و امتحانات سخت در امان بمانیم. امام کاظم – هفتمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خاتم - میفرمایند:
«بر شما باد به طلب کردن و دعا. همانا طلب از خداوند تعالی بلا را دور میکند. حتی اگر بلا تقدیر شده و قضای الهی جاری شده و فقط اجرای آن باقی مانده باشد. اگر خداوند خوانده شود و از او باز گرداندن بلا درخواست شود، آن را بر میگرداند.»[10]
بیاییم از این سلاح قدرتمند (دعا) در برابر مشکلات مختلف زندگیمان بهره جوییم؛ همچنانکه رسول رحمت به یاران خویش چنین سفارش کردند. ایشان به اصحابشان فرمودند:
«آیا [دوست دارید] شما را به سلاحی که نجات دهنده شما از دشمنانتان و زیاد کنندهی رزق [و روزی] شماست راهنمایی کنم؟»
یارانشان گفتند: «آری یا رسول الله.»
رسول خدا فرمودند:
«پیوسته در شب و روز دعا کنید. چرا که سلاح مومن [در برابر همهی مشکلات]، «دعا» [به درگاه خداوند] است.»[11]
6) دعا، افزایش دهندهی رزق و روزی
دعا، سبب باز شدن درهای رحمت الهی به سوی دعاکننده میگردد.[12] یکی از مصادیق این رحمت میتواند افزایش رزق و روزی باشد. همچنانکه رسول خاتم نیز تصریح میفرمایند با دعا رزق زیاد میشود.[13]
توجه داشته باشیم طلب نکردن از درگاه خدای تعالی روزی را کم میکند و فقر به همراه میآورد. امام صادق – ششمین جانشین و هدایتگر پس از رسول خدا – در این زمینه میفرمایند:
«کسی که از فضل و رحمت خدا سوال نکند فقیر خواهد شد.»[14]
****
حال که با جایگاه و اثرات ارزشمند دعا آشنا شدیم، بیاییم از این ابزار منحصر به فرد در تقویت رابطهی خویش با معبود و همچنین برطرف ساختن گرفتاریها و چالشهای زندگیمان بهره گیریم. به خاطر داشته باشیم که به فرمودهی فرستادگان الهی عاجزترین مردم، ناتوانترین آنها از نظر مالی یا قدرت بدنی نیست؛ بلکه عاجزترین فرد، کسی است که از توجه به خدا و دعا کردن عاجز باشد. رسول خدا میفرمایند:
«تنبلترین (بیحالترین) مردم، بندهای است که در سلامت است و فارغ [از کار و مشکل خاصی] است اما با لب و زبانش یاد خدا نمیکند؛ و عاجزترین مردمان کسی است که از دعا کردن (توجه به خدا و درخواست از او) عاجز باشد.»[15]
همانطور که در کلام امیر مومنان آمده بود، چنین نیست که تنها هنگام گرفتاریها و بلایا نیازمندِ دعا کردن باشیم؛ بلکه لحظاتی هم که در سلامت و عافیت هستیم، باید برای در امان ماندن از گرفتاریهای آینده دعا کنیم.[16] خداوند چه زیبا حال بندگان نیازمندش را تشریح فرموده است:
«بندگانم؛ همهی شما در گمراهی و جهلید جز کسانی را که من هدایت کردم. پس پیوسته از من هدایت طلب کنید که هدایتتان خواهم کرد؛ و همگی شما فقیرید مگر کسی که من او را غنی ساختم پس پیوسته از من غنا و بینیازی طلب کنید تا روزیتان نمایم؛ و همگی شما گناهکارید مگر کسی که من او را عفو کردم پس پیوسته از من مغفرت طلب کنید تا شما را ببخشایم ...»[17]
گفتی که مستجاب کنم گر دعا کنی توفیق هم عطا کن و حال دعا ببخش[18]
اگر تصمیم گرفتهاید برترین نوع بندگی (دعا) را به جای آورید و از ثمرات آن برای سعادتمندی خویش بهرهمند گردید، تا انتهای این دوره با ما همراه باشید. برای آنکه بتوانیم با خالق آسمانها و زمین، به شیوهی صحیحی ارتباط برقرار کنیم، نخست باید او را بشناسیم؛ جایگاه خود را در مقابلش بدانیم؛ و شیوهی صحیحِ طلب کردن از او را بیاموزیم. در جلسات آینده، به این موضوع پرداخته میشود.
نکات مهم این جلسه:
- در مکتب تربیتیِ اهل بیت علیهم السلام، دعا از جایگاه ویژهای برخوردار است. به عنوان نمونه میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
o دعا، تغییر دهندهی قدر و قضاست. (دست خدا هیچگاه بسته نیست و میتواند تقدیری را جایگزین تقدیر دیگر سازد.)
o دعا، سلاح مومنان و سپر بلایاست. (دعا هم رفع کنندهی گرفتاری است و هم دفع کنندهی آن)
o دعا، روزیِ آدمی را زیاد میکند.
- عاجزترین فرد، کسی است که از دعا کردن عاجز باشد.
[1] - «قَدَر» به معنای اندازهگیری کلی و تعیین حدود یک فعل است؛ و معنای «قضا» حکم نهایی برای انجام آن است: "تقدیر الله الأشیاء: ... یجعلها على مقدار مخصوص ووجه مخصوص حسبما اقتضت الحكمة": مفردات راغب، ذیل واژهی «قدر»؛ "القضاء: الحکم ... قضاء الشیء: احکامه و امضاؤه": لسان العرب، ذیل واژهی «قضی».
[2] - به عنوان نمونه امام صادق علیه السلام میفرمایند: "مَنْ یَمُوتُ بِالذُّنُوبِ اَکْثَرُ مِمَّنْ یَمُوتُ بِالآجَالِ وَ مَنْ یعیشُ بالإحْسان أَكْثَرُ ممَّن یعیشُ بالأَعمار" کسانی که بر اثر گناهان میمیرند، بیشترند از کسانی که بر اثر رسیدن اجل (مرگ طبیعی) میمیرند و کسانی که به سبب احسان کردن زندگی میکنند (عمر بیشتری میکنند) بیشتر از آنانی هستند که با عمر طبیعی خود زندگی میکنند: بحارالانوار، ج 70، ص 354. مثلا رسیدگی به خویشان خصوصا پدر و مادر عمر را زیاد میکند و کوتاهی در این امر سبب کوتاهی عمر میگردد. امیر مومنان میفرمایند: "أنَّ مِنَ الذُّنوبِ الّتى تُعَجِّلُ الفَنَاءَ قَطِیعَهَ الرَّحِمِ" یعنی: از جمله گناهانی که نابودی را شتاب میدهد (سبب مرگ زود هنگام میشود)، قطع رابطه با خویشان است: وسائل الشیعه، ج 12، ص 273. و امام صادق علیه السلام میفرمایند: "ما نَعْلَمُ شَیْئا یَزیدُ فِی الْعُمْرِ اِلاّ صِلَةَ الرَّحِمِ، حَتّی اِنَّ الرَّجُلَ یَکونُ اَجَلُهُ ثَلاثَ سِنینَ فَیکونُ وَصولاً لِلرَّحِمِ فَیَزیدُ اللّه فی عُمْرِهِ ثَلاثیْنَ سَنَةً فَیَجْعَلُها ثَلاثا وَ ثَلاثیْنَ سَنَةً، وَ یَکونُ اَجَلُهُ ثَلاثا وَ ثَلاثیْنَ سَنَةً فَیَکونَ قاطِعا لِلرَّحِمِ، فَیَنْقُصُهُ اللّه ثَلاثیْنَ سَنَةً وَ یَجْعَلُ اَجَلَهُ اِلی ثَلاثِ سِنینَ" یعنی: ما غیر از صله رحم، چیزی نمیشناسیم که بر عمر بیفزاید، تا آن جا که گاهی عمر کسی سه سال است، و وقتی که اهل صله رحم میشود، خداوند هم سی سال بر عمرش میافزاید و آن را سی و سه سال میکند و گاهی عمر کسی سی و سه سال است و قطع رحم میکند و خداوند هم سی سال از عمر او میکاهد و عمرش را به سه سال، کاهش میدهد: بحارالانوار، ج 71، ص 121.
[3] - "الدُّعَاءُ یرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً": بحارالانوار، ج 59، ص 231. امام کاظم علیه السلام نیز میفرمایند: "اِنَّ الدُّعاء یَرُدُّ ما قَد قَدَّرَ وَ ما لَم یُقَدَّرَ" یعنی: به درستیکه دعا آنچه را تقدیر شده و آنچه را تقدیر نشده، تغییر میدهد! به ایشان عرض شد «اینکه دعا آنچه تقدیر شده را تغییر میدهد میفهمیم اما معنای تغییر آنچه مقدر نشده چیست؟» امام پاسخ دادند «[یعنی بنده، دعا میکند تا] در آینده نیز [بلا و تقدیر ناخوشایندی برایش] مقرر نشود»: کافی، ج 2، ص 469.
[4] - «بداء» در لغت به معنای ابتدا کردن و از نو آغاز نمودن است. مثلا وقتی گفته میشود «بَدا لَهُ فِی الْأَمْرِ بَدَأَ»، به این معناست که در این موضوع، رأی جدیدی پیدا شد. و هنگامی که گفته میشود «بَدا لی بَدَاء» به این معناست که نظر و رأی تغییر کرده است: لسان العرب، ذیل واژه «بدا». در آموزههای تربیتی اهل بیت علیهم السلام، به معنای باز دیدن دست خدا برای انجام هر کار و تغییر هر قَدَر و قضاست.
[5] - در مکتب تربیتی اهل بیت علیهم السلام، خداوند به چیزی برتر و بالاتر از اعتقاد به «بَداء» پرستش نشده است: "ما عُبِدَ الله بِشیء مِثلِ البَداء": کافی، ج 1، ص 146.
[6] - "مَا زَالَتْ نِعْمَةٌ وَ لَا نَضَارَةُ عَیْشٍ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوا ... و لو اَنّهُم اِستَقبَلوا ذلِکَ بِاالدُعاء وَ الِانابةِ لَم تَنزل": بحارالانوار، ج 90، ص 289.
[7] - امام سجاد علیه السلام میفرمایند: "الدُّعاءُ یَدفَعُ البَلاءَ النازِل وَ ما لَم یَنزِل" یعنی: دعا، بلای نازل شده و بلایی که هنوز نازل نشده است را دفع میکند: کافی، ج 2، ص 469.
[8] - به عنوان نمونه امیر مومنان میفرمایند: "اَلدُّعاءُ تَرسُ المومِن، وَ مَتی تَکثُر قَرع الباب یَفتح لَک" یعنی: دعا، سپر مومن است. دری که بسیار کوبیده شود (اشاره به تداوم در درخواست و دعا) بالاخره برای تو باز خواهد شد: کافی، ج 2، ص 468. ؛ رسول خاتم نیز میفرمایند: "الدُّعَاءُ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عِمَادُ الدِّینِ وَ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض" یعنی: دعا سلاح مومن، ستون دین و نور آسمانها و زمین است: بحارالانوار، ج 90، ص 288.
[9] - "ما مِن اَحدٍ ابتُلِیَ و اِن عَظُمَت بَلواهُ بِاَحَقَّ بِالدّعاء مِن المُعافَیَ الَّذی لا یَامَنُ البَلاء": بحارالانوار، ج 90، ص 380.
[10] - "عَلَیكُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّ الدُّعَاءَ لِلَّهِ وَ الطَّلَبَ إِلَى اللَّهِ یرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قـَدْ قـُدِّرَ وَ قـُضـِی وَ لَمْ یبْقَ إِلَّا إِمْضَاؤُهُ فَإِذَا دُعِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُئِلَ صُرِفَ الْبَلَاءُ صَرْفَةً": کافی، ج 2، ص 470. ؛ امام سجاد نیز میفرمایند: "اِن الدُّعاء وَالبلاء لَیَتَرَافَقَانَ اِلی یَومِ القیامَه، اِنّ الدُّعا لَیَرُدُّ البَلاء وَ قَد اُبرِمَ اِبراما" یعنی: همانا دعا و گرفتاری تا قیامت با هم همراهند. پیوسته دعا بلا را – حتی اگر حتمی شده باشد- دور میگرداند: کافی، ج 2، ص 469. ؛ امیر مومنان هم فرمودهاند: "اِدفَعوا اَمواجَ البَلاء عَنکُم بِاالدُعا قَبلَ ورود البَلاء" یعنی: با دعا و طلب از خدا امواج بلا را قبل از آمدن بلا از خود دفع کنید: بحارالانوار، ج 90، ص 289. ؛ شبیه همین عبارات را از رسول خاتم نیز داریم که فرموده اند: "وَادفَعوا اَبوابَ البَلاء بِالدعاء" یعنی: درهای بلا را با دعا ببندید: بحارالانوار، ج 90، ص 288.
[11] - "اَلا اَدُلُکُم عَلی سِلاحٍ یُنجیکُم مِن عَدّوکُم، وَ یُدِرُّ رِزقَکُم؟ قالوا: نَعم، قال: تَدعونَ بِا اللَّیل وَالنَّهار، فَاِنَ سِلاحُ المومِن الدُّعاء": بحارالانوار، ج 90، ص 291. شبیه همین توصیه را امام رضا علیه السلام نیز به اصحاب خود داشتهاند: "عَلیکُم بِسلاح الانبیاء، فقیل : و ما سلاح الانبیاء؟ قال الدعاء" یعنی: «بر شما باد به استفاده کردن از سلاح انبیاء!» پرسیدند: «سلاح انبیاء چیست؟» امام فرمودند: «دعا و طلب کردن از خدا»: بحارالانوار، ج 90، ص 295.
[12] - "إِذَا أَذِنَ اللَّهُ لِعَبْدٍ فِی الدُّعَاءِ فَتَّحَ لَهُ أَبْوَابَ الرَّحْمَةِ" یعنی: هنگامی که خداوند به بندهای اجازهی دعا کردن میدهد، درهای رحمت به سوی آن بنده گشوده میشوند: وسائل الشیعه، ج 7، ص 31.
[13] - "أَ لَا أَدُلُّكُمْ عَلَى سِلَاحٍ ینْجِیكُمْ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ یدِرُّ أَرْزَاقَكُمْ؟ ... تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاء" یعنی: آیا شما را به سلاحى راهنمائى نكنم كه شما را از دشمنان رهائى دهد و روزى شما را فراوان سازد؟ ... پیوسته در شب و روز دعا کنید. چرا که سلاح مومن [در برابر همهی مشکلات]، «دعا» [به درگاه خداوند] است: بحارالانوار، ج 90، ص 291.
[14] - "مَن لَم یَساَل الله مِن فَضلِه اِفتَقَر": بحارالانوار، ج 90، ص 301.
[15] - "اَکسَلُ الناس عَبدٌ صَحیحٌ فارغ لا یَذکُرُ اللهُ بِشَفهِ وَ لا لِسان وَ اَعجَزُ النّاس مَن عَجَزَ عَنِ الدُعاء": بحارالانوار، ج 90، ص 302.
[16] - بنگرید به پاورقی شماره 9.
[17] - پیامبر میفرماید، خداوند چنین فرموده است: "یا عِبادی کُلُّکُم ضالّ اِلّا مَن هَدَیتُهُ، فَاسئلونی الهُدَی اَهدِکُم، و کُلُّکُم فَقیر اِلا مَن اَغنَیتُهُ فَاسئَلونی اَلغِناء اَرزُقکُم، وکلُّکم مُذنِب اِلا مَن عافَیتُهُ فَاسئَلونی الْمَغْفِرَةَ اَغفِر لَکم ...": بحارالانوار، ج 90، ص 293.
[18] - شعر از: صابر همدانی
امروز: | 523 | |
این هفته: | 11496 | |
در مجموع: | 7566356 |